غزنویان

هرچند بنیان‌گذاری حکومت غزنوی در سال 351 ق، به‌وسیلة نظامیان ترک‌نژاد در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، حادثه‌ای شگفت‌انگیز و نوظهور به‌شمار می‌رود، امّا این موضوع، رویدادی اتفاقی نبوده، بلکه مقدمات آن از دهها سال پیش فراهم آمده بود. درواقع، ترکانی که از واپسین دهه‌های قرن سوم هجری در سرزمین فرارود (ماوراءالنهر) با شایستگی نردبان ترقی را در دربار و سپاه سامانیان پیموده و خود را با اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو آن سلسله هماهنگ کرده بودند، به‌تدریج نقشی تعیین‌کننده در حکومت سامانیان یافتند.(1)
با آنکه در اواخر حکومت امیرنصر سامانی (301ـ331 ق) طرح سران ترک‌سپاه برای براندازی سامانیان فاش گشت و ناکام ماند،(2) امّا در حدود دو دهه بعد از این واقعه، البتگین (الپتگین)، سپهسالار ترک‌نژاد سامانیان، موفق به پایه‌ریزی حکومتی گردید که بر عناصر نظامی ترک متکی بود. حکومت محلی محدودی که البتگین به مرکزیت غزنه تشکیل داد (سال 351 ق)، به مرور در عهد جانشینانش گسترش یافت و سبکتگین با قدرت و اعتباری چشمگیر، در آخرین سالهای حکومتش، در امور مربوط به دولت سامانی نقش و نفوذی ویژه داشت. اما بعد از سقوط سامانیان (در سال 389 ق)، امیر محمود (فرزند سبکتگین) فرصت‌طلبانه، با اتخاذ سیاستی واقع‌بینانه همراه با برنامه‌ای منظم، به مرور در دوران حکومت تقریباً طولانی‌اش (389ـ421 ق)، بر قلمروی وسیع دست یافت و از ثروتی کلان و اقتداری کم‌نظیر برخوردار گردید.